Η διαπολιτισμική προσέγγιση στο μάθημα της ιστορίας

      του Πλαϊνού Γεωργίου

                                                                     Εκπαιδευτικού Π.Ε.

     Με τον όρο διαπολιτισμική μάθηση νοείται η κοινή μάθηση ανθρώπων διαφορετικής καταγωγής, με απώτερο σκοπό την ανάπτυξη σεβασμού και αμοιβαίας κατανόησης στις διαφορετικές πολιτισμικές εμπειρίες μέσα από εκτιμήσεις και παραστάσεις. Οι απαιτήσεις για ιστορική παιδεία επιβάλλουν μια πρωτίστως διαπολιτισμική προσέγγιση και στην ιστορική αγωγή. Τα παιδιά των μεταναστών πρέπει να βοηθηθούν να βλέπουν τις ιστορικές καταστάσεις και εξελίξεις διαπολιτισμικά, δηλαδή σε βάθος και όχι επίπεδα και επιφανειακά και μάλιστα μέσα από την ευρύτητα που προσφέρει η διττή θεώρηση. Η υπέρβαση των εθνικών φραγμών προς τη διεθνικότητα και τη διαπολιτισμικότητα υλοποιείται ευκολότερα με τη μετάβαση σε μια διαπολιτισμική θεώρηση της ιστορίας. Μια τέτοια ιστορική παιδεία που έχει ως αφετηρία τη διεθνικότητα, ακολουθεί το σκεπτικό περί της ταυτόχρονης και αντικειμενικής παρακολούθησης της ιστορικής παιδείας δύο λαών για μια ουσιαστική διεύρυνση του ιστορικού ορίζοντα.

Γι? αυτό το λόγο, οι σκοποί, το περιεχόμενο, η διδακτική, η μεθοδολογία, οι στόχοι και τα αποτελέσματα που περιλαμβάνει το επικρατούν αναλυτικό πρόγραμμα σπουδών του μαθήματος της Ιστορίας έχουν ιδιαίτερη εκπαιδευτική βαρύτητα σήμερα, γιατί συμβάλλουν στη σύνθεση της ατομικής, κοινωνικής, πολιτισμικής και εθνικής συνείδησης και ταυτότητας. Ο ρόλος της ιστορίας στη σχολική εκπαίδευση είναι ένα θέμα που απασχολεί τις περισσότερες κοινωνίες σήμερα, γιατί μεταξύ άλλων, συνδέεται με τον έντονο, σύγχρονο προβληματισμό για τη φύση της. Αν δεχθούμε ότι τη γνώση της ιστορίας πρέπει να την εντάξουμε στους υψηλότερους σκοπούς που ένας άνθρωπος μπορεί να ορίσει στη ζωή του, αξίζει τον κόπο να υπηρετήσουμε το μάθημα με τους θετικότερους διδακτικούς όρους και τις ευνοϊκότερες παιδευτικές προϋποθέσεις.

Δεν θα πρέπει άλλωστε να ξεχνάμε πως στις μέρες μας το αίτημα για μια ανθρωπιστική παιδεία και ουσιαστική μόρφωση είναι όσο ποτέ άλλοτε επίκαιρο. Ο νέος Ευρωπαίος πολίτης πρέπει να είναι ανοιχτός στη γνώση και στους άλλους πολιτισμούς. Οφείλει να μπορεί να επικοινωνεί, να συνυπάρχει και να συνεργάζεται με τους άλλους, να μετέχει στην κοινή προσπάθεια για την οικοδόμηση της Ευρώπης των λαών, να προωθεί την φιλία, τη συνεργασία και την αλληλεγγύη μεταξύ των εθνών.

    Διαπολιτισμική μάθηση στο μάθημα της ιστορίας σημαίνει μάθηση των γεγονότων για τις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες των εθνών, εθνοτικών πολιτισμικών και θρησκευτικών ομάδων, οι οποίες ζουν μέσα στο έδαφος ενός εθνικού κράτους. Πιο συγκεκριμένα, το μάθημα της ιστορίας έχει να κάνει με διαδικασίες, μάθημα κατανόησης του «ξένου», εφόσον προωθεί τη διαπολιτισμική μάθηση[1]. Σε πολυπολιτισμικά περιβάλλοντα είναι ανάγκη η διδασκαλία να πλαισιωθεί με το ιστορικό γίγνεσθαι και άλλων λαών που αντιπροσωπεύονται αισθητά στην εκάστοτε πολυπολιτισμική κοινωνία. Αυτές οι πορείες των λαών σε κάποιες ιστορικές φάσεις ενδεχομένως διαπλέκονται ή και συγκρούονται.

   Ιστορική μάθηση με διαπολιτισμική προοπτική σημαίνει την κατανόηση των διαδικασιών από τις οποίες επηρεάσθηκαν αμοιβαία εθνοτικές-πολιτισμικές ομάδες και έθνη και εξελίχθηκαν μέσα από τις πολιτισμικές τους  διαφοροποιήσεις. Η διαπολιτισμική μάθηση στο μάθημα της ιστορίας μπορεί να κάνει τις αξίες κάθε κουλτούρας ορατές και να αποκαλύψει την ιστορική διαδικασία ως μια διαρκή ανταλλαγή πολιτισμικών στοιχείων. Οικουμενικοί κανόνες και αξίες όπως ο σεβασμός ατομικών δικαιωμάτων, η ανοχή, η ειρήνη και η αλληλεγγύη θα υποδείκνυαν ένα σωστό δρόμο.

  Πρέπει να σημειωθεί όμως ότι σε ένα διαπολιτισμικά προσανατολισμένο μάθημα ιστορίας δεν αρκεί η απόκτηση γνώσεων για άλλα έθνη και εθνοτικές-πολιτισμικές ομάδες. Πρέπει να παραμερισθούν προκαταλήψεις, να εξαλειφθούν εχθρικές παραστάσεις, να υπάρξει κατανόηση και συνεννόηση μεταξύ των εθνών και των εθνοτικών-πολιτισμικών ομάδων και να αρχίσουν να μάθουν να συμβιώνουν στο σημερινό κόσμο ανθρώπων διαφορετικών πολιτισμικών κοινοτήτων.

  Η διαπολιτισμική μάθηση στο μάθημα της ιστορίας είναι δυνατόν να αποδοθεί σε τρεις διαστάσεις. Πρώτη διάσταση είναι η ανεύρεση των ομοιοτήτων μεταξύ εθνών, εθνοτικών-πολιτισμικών ομάδων και της κάθε κουλτούρας. Δεύτερη διάσταση αποτελεί η ανάγκη ευαισθητοποίησης των μαθητών απέναντι στις πολιτισμικές διαφορές σε συνδυασμό με την αναγκαιότητα να τις αντιλαμβάνονται και να συναναστρέφονται με αυτές, ώστε η ανάλυση των ομοιοτήτων και διαφορών τους να καθιστά δυνατή την αναγνώριση, την κατανόηση, το σεβασμό και την ανοχή. Τρίτη διάσταση είναι η ανάπτυξη συνεργατικών και ισότιμων σχέσεων, ατομικών ή συλλογικών τρόπων δράσης και σκέψης και γενικώς νέων ταυτοτήτων.

  Η διαπολιτισμική μάθηση στο μάθημα της ιστορίας αποτελεί γνωστική μάθηση, δηλαδή στοχεύει στην απόκτηση γνώσεων για άλλες κουλτούρες και άλλα έθνη και επιχειρεί να γνωρίσει αυτά τα έθνη και τις κουλτούρες στο παρελθόν και στο παρόν. Επίσης, είναι συνδεδεμένη με την κοινωνική μάθηση, η οποία βοηθά στην αποδοχή των χαρακτηριστικών ιδιαιτεροτήτων δηλαδή της διαφορετικότητας κάθε κουλτούρας. Γι? αυτό το λόγο στην προσπάθεια για αμοιβαία κατανόηση και συνεννόηση το μάθημα της ιστορίας αποκτά ιδιαίτερη σημασία.

   Η διαπολιτισμική εκπαίδευση στο μάθημα της ιστορίας δεν περιορίζεται μόνο στη μετάδοση της «ξένης» κουλτούρας και κοινωνίας αλλά συνεισφέρει στο να παραμερισθούν εθνικές προκαταλήψεις απέναντι σε άλλα έθνη και εθνοτικές-πολιτισμικές ομάδες και να προάγει βαθμιαία την αμοιβαία κατανόηση[2]. Πρέπει να κινείται προς την κατεύθυνση διαφωτισμού και πληροφόρησης στο πνεύμα μιας αντιπαράθεσης με τις ξένες και τη δική μας κουλτούρα με έναν ταυτόχρονο αναστοχασμό. Να κατευθύνει προς την προοπτική πολλαπλής προσέγγισης, δηλαδή να ωθεί το άτομο να έλθει σε επαφή με τον τρόπο σκέψης των άλλων.

   Η προώθηση της διαπολιτισμικής μάθησης και κατανόησης θα πρέπει να βασίζεται στις τέσσερις παρακάτω αρχές:

·  Το μάθημα της ιστορίας πρέπει να αντιλαμβάνεται τους ανθρώπους άλλης κουλτούρας και ιστορίας ως υποκείμενα της ιστορίας και όχι σαν αντικείμενα της δικής του ιστορικής προσέγγισης.

· Σκοπός του μαθήματος θα πρέπει να είναι να γνωρίσουν οι μαθητές την ιστορία και την κουλτούρα των άλλων, να έλθουν σε επαφή με εκείνα τα ιστορικά γεγονότα, τα οποία διαμορφώνουν κυρίως την ταυτότητα των άλλων.

· Το μάθημα θα πρέπει να στοχεύει στο να μάθουν οι ντόπιοι μαθητές να εκτιμούν την κουλτούρα και την ιστορία των άλλων.

·  Η γνωριμία, η κατανόηση και ο σεβασμός είναι πάντοτε αμοιβαία. Διαπολιτισμική μάθηση σημαίνει τη γέννηση μιας νέας συνείδησης μέσα από αμοιβαία κατανόηση.

Σκοπός του διαπολιτισμικά προσανατολισμένου μαθήματος θα μπορούσε επίσης να είναι η πραγματοποίηση μιας εύκαμπτης ταυτότητας στην οποία μπορούν να αναγνωρίζονται όλα τα μέλη της κοινότητας και αμοιβαία να επιβεβαιώνονται, δηλαδή να αλληλοσέβονται. Λαμβάνοντας υπόψιν τις παραπάνω σκέψεις, το μάθημα της ιστορίας οφείλει να βοηθήσει τους μαθητές να παραμερίσουν προκαταλήψεις, να ανακαλύψουν ομοιότητες και να δείχνουν σεβασμό απέναντι στην πολιτισμική πολλαπλότητα. Όλοι οι μαθητές οφείλουν να αποκτήσουν γνώσεις για τους άλλους αλλά προπάντων να μπορούν να διαλλάσσονται και να αποδέχονται τις ερμηνείες των γεγονότων καθώς και τον τρόπο σκέψης των άλλων.

Ακόμη, απώτερος στόχος πρέπει να είναι ο σεβασμός για τη διαφορετικότητα των άλλων. Σεβασμός του άλλου δεν σημαίνει όμως μια χωρίς κριτική αποδοχή των πολιτισμικών στοιχείων της κάθε κουλτούρας. Πρέπει να υπάρχει μια αντιπαράθεση της δικής μας και της ξένης κουλτούρας με οικουμενικά θεμελιωμένες αρχές. Οι γνώσεις μας για άλλα έθνη, εθνοτικές-πολιτισμικές ομάδες και κουλτούρες, οι οποίες πρέπει να μεταδίδονται στο διαπολιτισμικά προσανατολισμένο μάθημα της ιστορίας, είναι απαραίτητο να κρίνονται και να αξιολογούνται για να είναι κατάλληλες για ένα «καλό» διαπολιτισμικό μάθημα.

Μια σημαντική προϋπόθεση για όλα αυτά είναι βέβαια οι γνώσεις για τους άλλους και οι πληροφορίες να είναι ορθολογικά τεκμηριωμένες, ώστε να μην προδιαθέτουν το σχηματισμό προκαταλήψεων απέναντι σε πρόσωπα ή ομάδες και να μην βασίζονται σε αυθαίρετες γενικεύσεις και στερεότυπες πεποιθήσεις. Είναι σημαντική όχι μόνο η γνωριμία της δικής μας κουλτούρας και ιστορίας όπως και κάθε άλλης κουλτούρας και ιστορίας αλλά και ο στοχασμός με τις τοπικές και παγκόσμιες πολιτισμικές και κοινωνικές διαφορές.

Στην ιδέα μιας μάθησης για την ενωμένη Ευρώπη μπορεί να συνεισφέρει η διαπολιτισμική μάθηση στο μάθημα της ιστορίας αν οι άνθρωποι των ευρωπαϊκών χωρών ανακαλύψουν, όχι μόνο τις εντός των συνόρων της Ευρώπης ομοιότητες αλλά και τις αποκλίσεις τους, παραμερίζοντας την εχθρότητα, το μίσος και τις προκαταλήψεις τους. Θα πρέπει να επεξεργασθεί ο ρόλος των ευρωπαϊκών χωρών στις κατακτήσεις και αποικίες τους και να αναγνωρισθεί πόσα πολλά ίχνη έχουν αφήσει πίσω τους ευρωπαϊκοί λαοί στην Ευρώπη, τα οποία είναι συστατικό στοιχείο της σημερινής ονομαζόμενης ευρωπαϊκής κουλτούρας.

Το μάθημα της ιστορίας οφείλει να προσφέρει και να παρακινεί τους μαθητές να ανακαλύψουν πως κατασκευάζεται η γνώση. Οι έντονες αντιπαραθέσεις είναι απαραίτητες για να αναπτύξουν οι μαθητές κριτική ικανότητα. Η διαπολιτισμική διδακτική δεν μπορεί παρά να στηρίζεται επίσης στη γνώση που αποκομίζεται από τις ιστορίες. Για να μπορέσει όμως το σχολείο και κάθε εκπαιδευτική κοινότητα να προωθεί τους παραπάνω στόχους, χρειάζονται δύο προϋποθέσεις: αφενός ο εμπλουτισμός του αναλυτικού προγράμματος με στοιχεία από τον πολιτισμό των μειονοτικών ομάδων ή των εθνοτήτων, οι οποίες πλέον συναποτελούν την κοινωνία της κάθε χώρας με την συνακόλουθη προώθηση της ειδικής διδασκαλίας της Ιστορίας και του ελληνικού πολιτισμού αλλά και της ξένης κουλτούρας και αφετέρου η ανάπτυξη δραστηριοτήτων και η πραγματοποίηση εκδηλώσεων, στις οποίες θα μετέχουν ισότιμα μέλη των ομάδων με διαφορετική προέλευση.

  Η ιστορική εκπαίδευση και το μάθημα της ιστορίας μπορούν να συντελέσουν αποτελεσματικότερα όχι μόνο στην ιστορικοεκπαιδευτική προαγωγή αλλά περισσότερο στην κοινωνική προαγωγή. Το σχολικό μάθημα της ιστορίας είναι αναγκαίο να αναδειχθεί ως σημαντικός αρωγός του κοινωνικού και πολιτιστικού έργου της κοινότητας. Είναι αδήριτη ανάγκη σήμερα να πάψει να αμφισβητείται το μάθημα ως προς την κοινωνική του προσφορά και ταυτόχρονα να τοποθετηθεί στις πραγματικές του διαστάσεις, ως το μέσο κατάλληλης κοινωνικοπολιτικής προπαιδείας του πολίτη και ως μέσο διάγνωσης της εξέλιξης και πρόοδου του πολιτισμού. Η άσκηση των δεξιοτήτων του μαθητή στην αιτιολόγηση και ερμηνεία των ιστορικών γεγονότων είναι σε θέση να αποκαταστήσει το ιστορικό μάθημα και στη συνείδηση του μαθητή.

  Είναι κοινώς αποδεκτό ότι η ιστορία γίνεται έρεισμα για τη μελέτη του μέλλοντος διαμέσου του παρόντος, βάσει των προσεκτικών εξηγήσεων του παρελθόντος. Όποιος γνωρίζει το παρελθόν, μπορεί να εξηγήσει το παρόν και να προβλέψει το μέλλον, μιας και η ιστορία επαναλαμβάνεται σε κανονικότητες. Γι? αυτό και η ιστορική μόρφωση που επέρχεται μέσω των δεδομένων της αιτιολόγησης και της ερμηνείας, τα οποία και αποτελούν τα κύρια ζητούμενα της διδακτικής διαδικασίας του ιστορικού μαθήματος, είναι ένα όπλο κοινωνικού βίου. Τα σχολικά μαθήματα ιστορίας δεν μαθαίνουν στο μαθητή μόνο απλές ιστορικές γνώσεις αλλά συμβάλλουν στο να μαθαίνει ο ίδιος να αυτενεργεί για να ανακαλύπτει και να μαθαίνει τα ιστορικά μορφωτικά δεδομένα. Άλλωστε αυτός πρέπει να είναι γενικώς ο ρόλος του σύγχρονου σχολείου: να μαθαίνει πώς να μαθαίνει. Ο μαθητής έχει ανάγκη να κατανοήσει και να βιώσει την κοινωνική και πολιτισμική δυναμική του μαθήματος της ιστορίας[3].

  Η ιστορία από τη μια και η διαπολιτισμική εκπαίδευση από την άλλη είναι πολύ σημαντικά στοιχεία για την αγωγή των παιδιών, ο συνδυασμός τους όμως θα επιφέρει πληθώρα ωφελημάτων. Υποστηρίζεται, λοιπόν, το αίτημα της ριζικής αναπροσαρμογής της παραδοσιακής σχολικής ιστορικής εκπαίδευσης, με υποχρεωτική εισαγωγή της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης, γιατί ειδικότερα μέσα στη σύγχρονη πραγματικότητα, το μάθημα της ιστορίας μπορεί να δικαιωθεί, αν εισάγει τα παιδιά στην ιστορική ερμηνεία και καλλιεργεί κριτική ιστορική σκέψη και γνώση, χρήσιμες διανοητικές και κοινωνικές δεξιότητες για το παρόν και το μέλλον των ατόμων και της κοινωνίας μας συνολικά.

  Επιλογικά, είναι καιρός να ξεπεράσουμε τον συντηρητισμό που μας κρατά δέσμιους ενός ιστορικού παρελθόντος και να προσεγγίσουμε το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον κριτικά, γιατί οι σύγχρονες θεωρητικές και πρακτικές προσεγγίσεις της ιστορίας δοκιμάζονται και δικαιώνονται με τη συμμετοχή σε ένα ευρύ, ανοιχτό και ευέλικτο διάλογο που κοιτά προς το μέλλον. Επίσης δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι θέματα που αφορούν στις σχέσεις ανάμεσα σε διαφορετικές εθνοπολιτισμικές ομάδες είναι ιδιαίτερα πολύπλοκα. Το σχολείο δεν μπορεί να δώσει λύση στο πρόβλημα της ανισότητας και των διακρίσεων στην κοινωνία μας? μπορεί όμως να σταματήσει να συνεισφέρει σε αυτό και να θέσει τις βάσεις για μια σταδιακή αλλαγή.

Βιβλιογραφία

1.      Πανταζής, Β., «Το μάθημα της ιστορίας-διαπολιτισμική μάθηση στο μάθημα της ιστορίας», περ. Λόγος και Πράξη, τεύχ. 50 (Οκτώβριος-Νοέμβριος 1992).

2.      Ασημομύτη, Β., «Ιστορία του ελληνικού πολιτισμού: Νέο διδακτικό βιβλίο Ιστορία Α? Λυκείου», περ. Τα Εκπαιδευτικά, τεύχ. 44-45, Αθήνα 1997.

επιστροφή